Citizen kane (1941)

ගුවන් විදුලි නාට්‍ය රචනය, නිශ්පාදනය සහ වේදිකා නාට්‍ය නිර්මාණයේ යෙදී ඉන්න තරුණයෙක් වුණ Orson Welles ට RKO Radio Pictures සමාගම අනුග්‍රහයෙන් චිත්‍රපටයක් නිර්මාණය කරන්න අවස්ථාවක් ලැබෙනව. මුලින්ම චිත්‍රපටයකට ඔහු ඉදිරිපත් කරන යෝජනා දෙවතාවක්ම ප්‍රතික්ෂේප වුණත් තුන් වෙනි පාර ඔහුට අනුමැතිය ලැබෙනව. ඒ අනුව ඒ වෙනකොට අවුරුදු 25 ක් වුණ මේ තරුණයාගෙ තිර රචනාවෙන්, අධ්‍යක්ෂණයෙන් සහ ප්‍රධාන චරිත නිරූපණයෙන් නිර්මාණය වුන Citizen Kane චිත්‍රපටය 1941 අවුරුද්දෙ මැයි මාසෙ 1 වෙනිදා මුල් වතාවට තිරගත වෙනව. මුල් අවුරුද්දෙ ඒ තරම් හොඳ ප්‍රතිචාර නොලැබුණත් Citizen Kane 1942 ඔස්කාර් සම්මාන උළලේ ප්‍රධාන සම්මාන නවයකටම නිර්දේශ වෙනව. Orson Welles හොඳම රංගනය, හොඳම අධ්‍යක්ෂණය, හොඳම තිර රචනය මේ අංග තුනටම එකවර සම්මානයට නිර්දේශවෙනව. ඔහු හොඳම තිර රචනයට හිමි සම්මානය දිනාගන්නව. පසු කාලීනව Citizen Kane චිත්‍රපටයට විශාල වශයෙන් ප්‍රේක්ෂක, විචාරක ආදරය ලැබෙනව වගේම ඇමරිකානු චිත්‍රපට ආයතනය (AFI) සකස්කරන, එදා මෙදා තුර හොඳම ඇමරිකානු චිත්‍රපට සියයේ ලයිස්තුවේ පළමුතැන Citizen Kane හිමිකරගන්න සමත්වෙනව. 

චිත්‍රපටයෙ කතාව සරලව මෙහෙමයි. Charles Foster Kane කියන්නෙ ඇමෙරිකාවේ ජීවත්වෙන කෝටිපති ව්‍යාපාරිකයෙක්. ඔහු ජීවත් වෙන්නෙ සුවිසාල වතුයායක් මැද තියන මන්දිරයක. මේ වතුයාය පෞද්ගලික සත්වෝද්‍යානයක්, යුරෝපීය ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය අනුව හැදුන ගොඩනැගිලි, කලා නිර්මාණ, අලංකාර උද්‍යාන, මේ හැම දෙයකින් ම සමන්විතයි. සේවක සේවිකාවන් විශාල පිරිසක් මැද වයසක කේන් ජීවත් වෙන්නෙ තනිවමයි. දවසක් හදිසියෙම කේන් මිය යනව. මරණෙට කලින් "Rosebud" කියල එක වචනයක් කේන් ගේ කටින් පිටවෙනව. මේ සිද්ධියට මාද්‍ය වලින් විශාල ප්‍රචාරයක් ලැබෙනව. මොකක්ද මේ Rosebud කියන්නෙ? කිසිම කෙනෙකුට ඒ ගැන වැටහීමක් නෑ. ඇත්තටම ඒක අභිරසක්. එක්තරා මාද්‍යවේදියෙක් මේ අභිරහස හොයාගෙන යනව. කේන් ලඟින් ආශ්‍රය කරපු අය හොයා ගිහින් Rosebud ගැන හෝඩුවාවක් ලබාගන්න ඔහු උත්සහ කරනව. මේ අතර පසුබිමෙන් කේන් ගේ ජීවිත කතාව අපිට දකින්න ලැබෙනව. කේන් උපදින්නෙ කොළරාඩෝ ප්‍රාන්තයේ බොහොම දුප්පත් යුවලකට දාව යි. පියාගේ සැඩ පරුෂ ගති ස්වභාවයන් නිසාත්, දරුවාට වැඩි දුර අද්‍යාපනයක් ලබාදෙන්න තරම් හැකියාවක් නැති නිසාත් කේන් ගේ අම්මා කේන්ව ධනවත් බැංකුකරුවෙක් ට විකුණනවා. මේ විදිහට කුඩා වයසෙදිම කේන්ට දෙමාපිය ආදරය අහිමි වෙනව. උසස් අධ්‍යාපනයත් සම්පූර්ණ කරන කේන් පුවත්පත් මුද්‍රණකර බෙදාහරින ආයතනයක් පටන් ගන්නව. නව මුහුණුවරකින් තමන්ගෙ පුවත්පත වෙළෙඳ පොළට හඳුන්වාදෙන කේන් ටිකෙන් ටික තමන්ගෙ ව්‍යාපාර දියුණු කරගෙන ඉහළටම යනව. මේ අතර ඔහු ප්‍රේම සම්බන්ධතා ඇති කරගන්නව, විවාහවෙනව, ඒ දේවල් නැවත බිඳ වැටෙනව. කේන්ගේ සමීපතමයන්ගෙ මතක සටහන් ඇසුරින් ඔහුගෙ ජීවිත කතාව අපි ඉදිරිපිට දිග හැරෙනව. 

Citizen Kane චිත්‍රපටයෙ සුවිශේෂීතාවයන් අංශ ගණනාවකින් ම හඳුනාගන්න පුලුවන්. එක් කාරණයක් තමා කලින් සඳහන් කලා වගේ එය Orson Welles ගෙ පළමු නිර්මාණය වීම. ඒ වගේම මේ චිත්‍රපටයෙ ප්‍රධාන චරිත රඟපාන කිසිම කෙනෙක් ඉන් පෙර කිසිම විදිහකින් සිනමාපටයකට රංගනයෙන් දායක වුණු අය නෙවෙයි. මේ චිත්‍රපටයෙ Kane ගේ අවුරුදු විසි ගණනක තරුණ වයසේ ඉඳන් ක්‍රමයෙන් වැඩිවියට ගිහින් මහළු වයස දක්වාම නිරූපණය කරන්නෙ Orson විසින්මයි. වයස අනුව පුද්ගල ස්වරූපය, කටහඬ, හැසිරීම් වෙනස් වීම ඔහු නිරූපණය කරන ආකාරය නම් විශිෂ්ඨයි. මුලින් සඳහන් කළා වගේ තිරගත වුණ මුල් යුගයේ දි Cities Kane ඒ තරම් හොඳ ප්‍රතිචාර ලබන්නෙ නෑ. ඒකට හේතුව චිත්‍රපටයට යොදාගෙන තිබුණ ක්‍රමවේද ඒ යුගයේ එතරම් ප්‍රචලිත වෙලා නොතිබීම. අඳුරු, ගුප්ත, අසුබවාදී නිර්මාණයක් විදිහට තමා ඒ යුගයේ බොහෝ දෙනා Citizen Kane හඳුනාගෙන තිබුනෙ. ඒත් පසුකාලීනව සිනමාවෙ තාක්ෂණවේදයෙන් වල දියුණුවත් එක්ක Citizen ට නිසි ඇගයීම් ලැබෙන්න පටන්ගත්ත.

Citizen Kane මේ තරම් සුවිශේෂී ඇයි කියන එක මේ වෙනකම් අපි කතා කරපු කාරණා වලින් පැහැදිලි කරගන්න පුලුවන්. ඒත් වඩා වැදගත් ම දේ තමා චිත්‍රපටයෙ අන්තර්ගතය. මනුස්ස ජීවිතේ යථා ස්වභාවය ඊට හිමි නියම පසුබිමක තියල නිරූපණය කිරීම. මේ කාරණය වර්තමානයෙ අපි ගතකරන තරඟකාරී ජීවිත රටාව එක්ක තියල සසඳා බලන්න පුලුවන්. මේක පරිහෝජනය මුල් කරගත්ත යුගයක්. ඒ කියන්නෙ අපිට අහන්න දකින්න ලැබෙන මාධ්‍යන්ගෙන්, සමාජයෙන් නිතරම අපිව යොමු කරන්නෙ පුලුවන් තරම් දේවල් රැස්කර ගන්න, අනවශ්‍ය වුණත් ලෝකෙට පේන්න දේවල් ගොඩගහල තියාගන්න ඒ එක්ක Kane ගේ ජීවිතය සසඳා බැලුවොත් ඔහු ගතකරන සියල් සපිරි ජීවිතයෙ කිසිම දෙයකින් ඔහුට අඩුවක් නෑ. ඒත් අපි දකින්නෙ විශාල වතුයායක් මැද දැවැන්ත මාළිගාවක ජීවත්වෙන ඇතුළාන්තය හිස් වුණ Kane කෙනෙක් ව. ඔහු පෙළන මහා පාලුව, මහා හිස් කම කිසිම දෙයකින් අඩු වශයෙන් ඔහුගෙ කිසිම සම්බන්ධතාවකින් පිරෙන්නෙ නෑ. මේ තමා ඔහුගේ ඛේදවාචකය. බොහෝ දුරට අපෙත් ඛේදවාචකය. අවසානෙ නරඹන්නාගෙ හද කම්පා කරවන තරම් මේ ජීවිත විවරණය නිසා තමා Citizen Kane විශිෂ්ඨ සිනමා නිර්මාණයක් බවට පත් වෙන්නෙ.

ඉතින් Rosebud අභිරහසට අවසානෙ මොකක්ද වෙන්නෙ? මාද්‍ය වේදියා එක තැනකදි කියනව වගේ. "එක වචනෙකට මොනවද කරන්න පුලුවන්? ඒක හරියට විශාල ප්‍රෙහෙලිකාවක එක කොටුවක් වගේ. එක වචනෙකින් පුලුවන්ද මනුස්සයෙකුගෙ මුලු ජීවිතයම විස්තර කරන්න?" ඒක ඇත්තටම එහෙම ද? චිත්‍රපටය බලන ඔබ ම තීරණය කරන්න