සමාජ මාධ්‍යවල නොපෙනෙන මුහුණ. The Social Dilemma (2020)

 කොහේ හරි පොදු තැනක, සමාජයෙ යම් පිරිසක් ගැවසෙන අවකාශයක ටිකක් වටපිට බැලුවොත් දකින්න ලැබෙන බොහොම සුලබ දර්ශනයක් තමා බොහෝ අය ඉන්නෙ තමන්ගෙ දුරකථන තිරයට එබිල, වටපිටාව ගැන කිසි හැඟීමකින් තොරව. ඒ අය මේතරම් උනන්දුවෙන් කරන්නෙ මොකක්ද කියල හොයා බැලුවොත්   Facebook, Instagram, Twitter වගේ සමාජ මාධ්‍ය වල ඉහළ පහල යමින්, Whatsapp වගේ Massaging app එකක් භාවිතා කරමින් කාලය ගතකරන එකයි වැඩිදෙනා කරන්නෙ. ඒත් ඔය අතරෙ තමන්ට වෙන්නෙ මොකක්ද කියල ඒ අයට අදහසක් නැති බව පැහැදිලියි.

Google කියන්නෙ මොකක්ද කියල ඇහුවොත් ඒ නිකම් අන්තර්ජාල සෙවුම් යන්ත්‍රයක් බව බොහෝ අය කියාවි. Facebook කියන්නේ මිතුරන් මුණගැහෙන්න, ඔවුන් බෙදාගන්න පින්තූර සහ නොයෙක් දේවල් බලන්න තියන ඉඩක් බව කියාවි. ඒත් ඔබ නොදන්න දේ තමා ඔබේ අවධානය දිනාගන්න මේ යෙදවුම් බිහිකල සමාගම් තරඟයක නියැලිලා ඉන්න බව. facebook, Snapchat, Twitter, Instagram, You Tube වගේ සමාගම් වල මූලික අරමුණ සහ ඔවුන් සියලුදේ කරන්නෙ ඔබව දුරකතන තිරයට ඇදබැඳ තබා ගැනීම වෙනුවෙන් බව ඔබ නොදන්නව ඇති.

මේ සමාගම් ක්‍රියාත්මක වෙන්නෙ කොහොමද කියල හොයා බැලුවොත් ඔබට කාරණේ වැටහේවි. අන්තර්ජාලය හරහා මේ හැමදෙයක්ම ලැබෙන නිසා ඔබ හිතනව සියලු දේ නොමිලයේ ලැබෙන බව. ඒත් ඒක එහෙම නෑ. වෙළඳ ප්‍රචාරයකයන් තමන්ගේ දැන්වීම් මේ සමාජ මාධ්‍යවල පළකරගැනීම වෙනුවෙන් ඒ සමාගම් වලට මුදල් ගෙවා තිබෙනව. අපේ අවධානය තමා මෙතනදි නිශ්පාදිතය වෙන්නෙ. අපේ අවධානයයි මේ සමාගම් ප්‍රචාරයක ආයතන වලට විකුණන්නෙ. මේ වෙළඳාම ඩොලර් ට්‍රිලියන ගණන් මුදල් උපයාදෙන ඉතාම ලාභදායී එකක්. කොයිතරම් ද කියනව නම් මේ සමාජ මාධ්‍ය ආයතන මිනිස් ඉතිහාසයෙ වැඩිම ලාභ ලබන ආයතන බවට පත්වෙලා තියනව. 

ඒත් හැමදෙයකටම කලින් මේ සමාජ මාධ්‍ය විසින් ඒවා පරිහරණය කරන්නන්ගේ අවධානය දිනාගත යුතුයි. ඒ වෙනුවෙන් මේ ආයතන තමන්ගේ පරිශීලකයින්ව බොහෝම සියුම්ව නිරීක්ෂණයට ලක් කරනව. ඔවුන් අන්තර්ජාලය හරහා කරන හැමදෙයක් ගැනම තොරතුරු රැස් කරනවා. ඔබ වැඩිපුර like කරන්නෙ කොයි ආකාරයේ post සඳහාද, ඔබ වැඩිපුර කාලයක් නතර වී බලා ඉන්නෙ කවරනම් පින්තූර මත ද. මේ හැම සියුම් තොරතුරක්ම ඔවුන් විශ්ලේෂණය කර බලනවා. ඉතින් ඔබ ගැන හැම දෙයක්ම මේ සමාජ මාධ්‍ය මෙහෙයවන්නන් හොඳහැටි දන්නවා. ඔබට තනිකම දැනෙන විට, ඔබ මනසින් පීඩා විඳින විට, ඔබ පැරණි පෙම්වතියගෙ ගිණුම පරික්ෂා කරන විට ඒ හැම දෙයක්ම ඔවුන් දන්නවා. 

ඉතින් මේ තොරතුරු වලින් ඔවුන් කරන්නේ මොකක්ද ? අපේ ක්‍රියාකාරකම් අනුමාන කල හැකි ආකෘතියක් ඔවුන් ගොඩනගනවා.

තමන්ගේ මනස ක්‍රියාකරන්නෙ කොහොමද කියන්න වැඩි දෙනෙකුට අවබෝධයක් නැහැ.  තමන්ට නොදැනි තමන්ව කොයිතරම් භාවිතා වෙනවද කියන්න බොහෝ අය දන්නෙ නෑ. මේක ඉතා සියුම් මනෝවිද්‍යාත්මක කාරණාවක් (Persuasive technology ). මේ යෙදුමෙන් අදහස් වෙන්නෙ වචනයෙන, ක්‍රියාවෙන්, නිතර දකින්න ලැබෙන දේවල් වලින් කෙනෙකුගේ චර්‍යාවන්‍ට බලපෑමක් කරන්න පුලුවන් කියන කාරණය. සමාජ මාද්‍ය ඇතුලෙ මේ "පෙළඹවීමේ තාක්ෂණය" හොඳින්ම භාවිතා වෙනව. ඔබට නොදැනී ඔබේම යටි සිතට යම් අදහසක් ඇතුලත් කරල ඒ අනුව ඔබව මෙහෙයවනව. මේක කිසිසේත්ම අහම්බයක් නොවෙයි. මේක ඉතාම සැලසුම් සහගතව වෙන දෙයක්. 

උදාහරණ විදිහට පින්තූර Tag කිරීම, reaction වගේ දේවල්. මේව facebook ඉතාම ආකර්ෂණීය තැනක් බවට පත්කරනව. Facebook, Google වගේ සමාගම් මේ වගේ පොඩි පොඩි පරීක්ෂණ නිතර සිදුකරනව. අඩු පරිශ්‍රමයකින් වැඩි පිරිසක් ආකර්ශණය කරගැනීම වෙනුවෙන්. ඒත් ඒ කිසි දෙයක් ඔබ දන්නෙ නෑ. ඔබ පරීක්ෂණාගාරයක් ඉන්න මීයෙක් වගේ එතනදි. පරික්ෂණාගාර මීයන්ගෙන් ලැබෙන ප්‍රතිඵල යොදාගන්නෙ මිනිස් වර්ගයාගෙ යහපත වෙනුවෙන්. ඒත් මේ පරීක්ෂණ වල ප්‍රතිඵල යොදාගන්නෙ ඔබව Facebook වල තවත් අලවා තබන්නටත් ඒ හරහා සමාගම් වල ලාභය ඉහළ දමාගැනීමටත් පමණයි.

මෘදුකාංග භාවිතාව ආරම්භ වුණේ යම් tool එකක් විදිහට. Tool එකක් භාවිතා කරල ඔබට පුලුවන් යම් දෙයක් කරන්න. ඒත් facebook එහෙම tool එකක් නොවෙයි. එයට තියනවා දිනාගන්න ඊටම අනන්‍ය අරමුණු. ඔබේ මනසේ ක්‍රියාකාරිත්වය ප්‍රයෝජනයට අරගෙන එය ඔබව තමන්ගෙ අරමුණු වෙනුවෙන්  මෙහෙයවනවා. ඔබ facebook භාවිතා කරනවාට වඩා facebook ඔබව භාවිතා කරනවා.

Facebook වල newsfeed එකේ ඔබට නිතර දකින්න ලැබෙන්න මොනවද කියන දේ තීරණය කරන්නෙ facebook සමාගම විසින්. ඒ ඔබේ ආශාවන්, ඔබ කැමති අකමැති දේ, ඔබ කැමති පුද්ගලයින් ගැන සියුම්ව අද්‍යයනය කිරීමෙන්. ඔවුන් කියනව සියලු දේ තිබෙන්නෙ ඔබේ අතේ බව. තෝරාගැනීමේ නිදහස ඔබ සතු බව. ඒක ඇත්තටම විහිලුවක්. ඔවුන් තමයි ඔබට තෝරා දෙන්නෙ ඔබ නැරඹුය යුතු කුමක්ද කියල. ඔබ දකින්නෙ ඔවුන් ඔබට තෝරා දෙන දේ මිස වෙන යමක් නොවෙයි.

Twitter වල, අසත්‍ය තොරතුරු සැබෑ තොරතුරු වලට වඩා හය ගුණයක් වැඩිපුර වේගයකින් සංසරණය වෙන බව හොයාගෙන තියනව. මේ ක්‍රමවේදය රඳාපවතින්නෙ අසත්‍ය තොරතුරු මත. ඒ අසත්‍ය තොරතුරු උඩ තමා ව්‍යාපාරික වශයෙන් වැඩිපුර ලාභ උපයන්න පුලුවන්. ඇත්ත තොරතුරු ඒ තරම් උනන්දුවක් ඇති කරවන්නෙ නෑ. ඒක ඒතරම් ආකර්ෂණීය නෑ. උදාහරණ විදිහට කොරෝනා වෛරසය ගැන අසත්‍ය තොරතුරු වෛරසයට වඩා වේගයෙන් ප්‍රචාරය වුණා. කොරෝනා කියල දෙයක් නෑ කියල සමහරු කියා තිබුණා. මේක චීන රජයේ සැලසුමක් කියල සමහරු කිව්ව. මේව සෑහෙන්න ප්‍රචාරය වුණා. මිනිස්සු දන්නෙ නෑ ඇත්තටම වෙන්නෙ මොකක්ද කියල. 

මේ හැමදෙයක්ම වෙන්නෙ එක්තරා ගණිතමය ක්‍රමයකට (Algorithm ) අපේ ආශාවන් දල්වන්න සමත් කොහොමද කියන්න, ඒ අනුව අපේ සිතුවිලි මෙහෙයවන්න මේ ගණිතමය ක්‍රමවේදයට සුවිශේෂ හැකියාවක් තියනව. 

අවධානය දිනාගැනීමේ තරඟය කවදාවත් නතරවෙන දෙයක් නොවෙයි. මේ තාක්ෂණය අපේ ජීවිත ඇතුලට එබී බැලීම තවත් වැඩිවෙනවා මිස අඩුවීමක් නැහැ. කෘතිම බුද්ධිය විසින් මෙහෙයවන මේ ක්‍රමවේදයන් නිතර උත්සාහ කරමින් ඉන්නවා තවත් වැඩිපුර දුරකථන තිරයට අපිව ඇදබැඳ තබාගන්න.

මේ කරුණු කාරණා විමසද්දි ඔබට හිතෙනව ඇති නූතන තාක්ෂණය කොයිතරම් නපුරු රාක්ෂයෙක්ද කියල. ඇත්තටම කිව්වොත් එතන රාක්ෂයෙක් සහ දේවදූතයෙක් එකවර පවතින තැනක්. මට දුරකතනයෙ එක බොත්තමක් එබීමෙන් මට අවශ්‍ය වාහනයක් මගෙ ලඟට ගෙන්වාගෙන  මට උවමනා තැනකට ඉක්මනින්ම යන්න පුලුවන්. ඒක පුදුමාකාර දෙයක්. ඒක අපේ වැඩකටයුතු තව පහසු කරල තියනව. ඒක ඇත්තටම හොඳ දෙයක්. like බොත්තම නිර්මාණය කරද්දි සලකා බැලුවෙ එකිනෙකා ගැන ආදරය, කැමැත්ත ප්‍රකාශ කරන්න ඉඩක් හදල දීම ගැන. ඒත් අවශ්‍ය තරම් ලයික් නොලැබී බොහෝ අය මානසික පීඩාවිඳීවි කියල කිසිකෙනෙකුට වැටහුණේ නෑ. ඒක රාක්ෂයෙක් නොවෙයි ඒක ව්‍යාපාරික මාදිලියක්. එපමණයි. අපි මේ ව්‍යාපාරික මාදිලියේ හිරකරුවන් බවට පත්වෙලා. දුරකථන සමාගම් ලඟ තියනව ටොන් ගණනින් තොරතුරු ඔබ ගැන. ඔවුන් ඒව වැරදියට භාවිතා නොකරයි කියල නීතිය මගින් තහවුරු කරනව. නමුත් බොහෝ විට මේ නීති පවතින්නෙ පරිශීලකයන් ගේ පහසුව වෙනුවෙන් නොවෙයි. ඒ ආයතන වල පැවැත්ම සඳහා පමණයි. නීතිය මගින් හැමදාම ආරක්ෂා වෙන්නෙ මේ සුපිරි ගණයේ ධනවත් පිරිසක් පමණද..

අපි ජීවත්වෙන්නෙ ගහක් කපා දැම්මම ඒක තිබුණට වඩා ආර්ථික ලාභයක් ලැබිය හැකි ක්‍රමයක. තල්මසෙක් ජීවත්ව ඉන්නවට වඩා ඌ මරාදැමීම ආර්ථික වාසි සලසන ක්‍රමයක. ඉතින් මිනිස්සු ගස් කපා දමනව, තල්මසුන් මරනව. තෙල් ලබාගන්න පොළව කණිනව එයින් පෘථිවිය විනාශ වෙන බව දැන දැනම වුණත්. අනාගත පරපුර වෙනුවෙන් අපි ඉතිරි කරල තියෙන්නෙ වඩා ලෝකයක් නොවෙන බව අපි දන්නව. දැන් අපි තමයි ගස්, අපි තමයි තල්මසුන්, අපේ අවධානයයි විකුණන්න පුලුවන්. මේ විදිහට සමාගම් වලට අපි වඩාත් ලාභදායක විදිහට හසුරුවන්න පුලුවන් වෙන දෙයක් නොකර නිතර දුරකතන තිරය දිහා බලන් ඉන්නකොට. කෘතිම බුද්ධියෙන් මෙහෙයවන වැඩසටහන් මේ සමාගම් නිපදවල තියනව. ඒ අපේ අවධානය වැඩිපුර දිනාගන්න පුලුවන් කොහොමද කියල තීරණය කරන්න. 

සමාජ මාධ්‍ය වල ඉහළ තැන් වල ඉන්න බොහෝ අය ඉතාම සීමාසහිතව මේ දේවල් පරිහරණය කරන බව ඔබ දන්නවා ද. සමහරු තමන්ගෙ දරුවන්ටවත් සමාජ මධ්‍ය භාවිතා කරන්න ඉඩ ලබා දෙන්නෙ නෑ. ඉතින් ඔබ ඉන්නෙ කොතනද?

.

(Social Dilemma (2020) වාර්තා චිත්‍රපටය ඇසුරෙන්.)

 Social Dilemma නිර්මාණය කරන්න දායක වෙන්නෙ Facebook, Pinterest, Instagram වගේ ආයතන වල ඉහළම තනතුරු දැරුවත් පසුකාලීනව තමන්ගෙ ආයතන ගැන කළකිරිල සේවයෙන් ඉවත්වුණ කීපදෙනෙක් විසින්. සමාජ මාධ්‍ය ගැන ඇත්ත ලෝකයට එළිදරව් කිරීමයි ඔවුන්ගෙ උත්සහය. Social Dilemma මේ යුගයෙ හැමකෙනෙක්ම අනිවාර්යයෙන් නැරඹිය යුතු චිත්‍රපටයක් බව නම් කරන්න පුලුවන්. හැමකෙනෙක්ම මේක බලන්න!