මොකක්ද මේ Cognitive bias?

 මොකක්ද මේ Cognitive bias නැත්නම් චින්තනමය නැඹුරුවක් කියල කියන්නෙ?

හිතන්න මෙහෙම, ඔයාට අවශ්‍යයි යම් දෙයක්, පුද්ගලයෙක් නැත්නම් මොකක් හෝ ආකාරයෙ ගැටලුවක් ගැන යම් අවස්ථාවක නිවැරදි තීරණයක් ගන්න. ඔයා ඒ පුද්ගලයා හෝ ඒ දෙය ගැන හොඳින් හොයල,  ගන්න තීරණය නිසා ඇතිවෙන වාසි අවාසි ඔක්කොම ගණන් බලල අවසානෙ එන නිගමනය හැම වෙලාවකම තාර්කික සහ නිවැරැදි එකක් ද? එහෙම නොවෙන්න තියන ඉඩකඩ වැඩියි. ඔයා ලඟ තියන තොරතුරු විශ්ලේෂණය සඳහා භාවිත කරන්නෙ ඔයාගෙම මනස. මනස තමන් ලැබූ අත්දැකීම් වලට සීමා වුණු එකක්. ඒවගේම පුද්ගලයෙක් විදිහට ඔයාට තියනව ඔයා ප්‍රිය කරන සමහර දේවල් සහ ඔයා අප්‍රිය කරන දේවල්.  මනස වැඩි නැඹුරුතාවක් දක්වනව මේ ඔයා දැනටමත් කැමති දේවල් වලට අවධානය දෙන්න. අනෙත් කාරණය, තොරතුරු ගැඹුරින් විශ්ලේෂණය කියන්නෙ සෑහෙන මානසික ශ්‍රමයක් වැය වෙන කාර්‍යයක්. මේ නිසා ඉක්මනින් අවධානය යොමුවෙන දේවල් ගැන පමණක් සලකල, කෙටි ක්‍රම වලින් පහසුවෙන් තීරණවලට එන්න පුලුවන් ආකාරයකට ඕනෑම කෙනෙකුගෙ මනස සකස්වෙලා තියනව. ඒ ක්‍රමවේදය යමෙක් තමන්ගේ ජීවිතය පුරා පුරුදු පුහුණු කරගෙන්නා සිතුවිලි රටාවත් එක්ක එන දෙයක්. මේ නිසා යම් ගැටලුවක් ගැන කල්පනා කරනකොට අවධානයට ලක්නොවෙන නමුත් වැදගත් තොරතුරු මගහැරෙන්න සෑහෙන ඉඩකඩක් තියනව. මේ විදිහට දැනට මනසෙ ඇතිවෙලා තියන නැඹුරුතාවන්ට යටත් ව, වැරදි තොරතුරු, නැත්නම් එක් පාර්ශ්වයක පමණක් තොරතුරු ග්‍රහණය කරගෙන ඒ මගින් වැරදි තීරණවලට එළඹීම Cognitive bias නමින් හඳුන්වනව. 

Cognitive bias නිසා ඇතිවෙන්න පුලුවන් විශාලතම හානිය නම් එයින් කෙනෙකුගෙ විචාර බුද්ධියට බාධා පැමිණීමයි. යමක් ගැන තර්කානුකූලව, විචාරාත්මකව කල්පනා කරනවා වෙනුවට අපි කැමති සහ පහසුවෙන් පෙනෙන්නට තිබෙන තොරතුරු වලට අවධානය යොමුකිරීම නිසා විචාරාත්මකව සිතීම යටපත් වෙලා පක්ෂග්‍රාහී නිගමන වලට එන්න කෙනෙක් පෙළඹවෙනව.

 Cognitive bias ගැන මුලින්ම අදහස් ඉදිරිපත් කරන්නෙ Amos Tversky සහ Daniel Kahneman නම් සමාජ විද්‍යාඥයන් දෙදෙනා වර්ෂ 1970 දි. Kahneman, 2012 වර්ෂයෙ ලියා පළ කල Thinking fast and slow ග්‍රන්ථයෙ මේ ගැන වැඩිදුරටත් තොරතුරු සඳහන්.

....................................................................

චින්තන නැඹුරුතා ප්‍රභේද.

මේ වෙනකොට නොයෙක් ආකාරයෙ Cognitive bias ප්‍රභේද 180 කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් සොයාගෙන තිබෙනව. මේ ඒවායින් බහුලව දැකගන්න ලැබෙන ප්‍රභේද 12 ක් ගැන කෙටි හැඳින්වීම් කිහිපයක්.

- Confirmation bias

යම් කරුණක් ගැන විමසද්දි, දැනටමත් තමන් දරා ඉන්නා විශ්වාසයන්ට ගැළපෙන අදහස්වලට පමණක් අවධානය යොමු කරමින් තමන්ගේ විශ්වාසයන්ට නොගැළපෙන අදහස් බැහැර කිරීම මේ නමින් හඳුන්වනව. Ostrich effect නැත්නම් "පැස්බර න්‍යාය" නමිනුත් මෙය හඳුන්වනව. අනතුරක් දුටුවම පැස්බරෙක් කරන්නෙ තමන්ගෙ ඔලුව පොළවේ වැලි යට සඟවා ගැනීම. නමුත් එයින් සිද්දවෙන්නෙ පැස්බරාට අනතුර නොපෙනී යාම මිසක් අනතුර පහවීයෑම නොවෙයි. ඒ වගේ මිනිස්සු තමා අකැමැති අදහස් බැහැර කල පමණින් ඒ අදහස් සත්‍ය නොවන්නේ නෑ. 

- The Dunning - Kruger effect 

සමහර සංකීර්ණ කරුණු, මතුපිට අර්ථයෙන් සහ ඉතා සරලමිතිකව තේරුම් ගැනීම මෙයින් අදහස් වෙනව. නමුත් මිනිස්සු මේ කරුණු තමන්ට සරලව වැටහෙන බව හිතන්නෙ ඔවුන්ට ඒවා ගැන දැනුමක් නැතිකම නිසා මිස ඇත්තටම ඒවා සරල කරුණු නිසා නොවෙයි. මේ නිසා සිද්දවෙන්නෙ මිනිස්සු තමන් ඉතා සංකිර්ණ කරුණු සරලව වටහාගතහැකි බුද්ධිමත් අයයි යන මායාවේ අතරමං වීම පමණයි. මේ මායාවට හසුවෙන මිනිස්සු, ගැඹුරින් දේවල් සොයාබැලීම අනවශ්‍ය බව කල්පනා කරනව. නමුත් සත්‍ය ඊට වඩා හාත්පසින්ම වෙනස් බව ඔවුන් වටහගන්නෙ නෑ.

- In group bias

තමන් අයිති සමාජ කණ්ඩායමක් දරන මතය එහි වැරදි නිවැරදි බව නොවිමසා සත්‍ය බව පිළිගැනීම මේ නමින් හඳුන්වනව. මේ නිසා තමන්ගේ කණ්ඩායමට සහයෝගය පළකිරීමේ අරමුණින්, පොදුවේ පිළිගන්නා අදහසට විරුද්ධ අදහස් ප්‍රතික්ෂේප කරන්න මිනිස්සු පෙළඹෙනව.

- Self - serving bias

මෙයින් අදහස් වෙන්නෙ, අපිට විඳින්න සිදුවෙන දුක් වේදනාවන්ටත් හැම ආකාරයකම අයහපත් සිදුවීම්වලටත් තමන් අවට සිටින අයට චෝදනා කිරීමයි. මෙතනදි මිනිස්සු තමන්ට අත්විඳින්න වෙන ඍණාත්මක සිදුවීම්වල වගකීම තමන් බාර නොගෙන නිතරම අනුන් පිට වරද පටවන්න පෙළඹෙනව.

- Availability bias

යම් ගැටලුවක් විසඳද්දී නැත්නම් යමක් වටහාගන්න උත්සාහ කරද්දී අපිට ලඟාවෙන්න පහසු විසඳුම්වලට යොමුවීම සහ පහසුවෙන් අවබෝධ වෙන කරුණු සත්‍ය හැටියට බාරගැනීම (mental shortcut) මේ නමින් හඳුන්වනව. ඒ හැර විකල්ප විසඳුම් සහ විකල්ප අදහස් මෙතැනදි නොසලකා හැරෙනව.

- Fundamental attribution error

හිතන්න, වැදගත් රැස්වීමකට කෙනෙක් පමාවී පැමිණියොත්, පමාවෙන්න කරුණු නොසලකල, පමාවීම ඔහුගේ හෝ ඇයගේ වරදක් විදිහට අරගෙන ඔයා ඒ පුද්ගලයට දොස් පවරනව. නමුත් දවසක් ඔයාටත් මහ මග අනතුරක් වීම නිසා රැස්වීමකට එන්න පමා වෙනව. නමුත් එතනදි ඔයා කිසිවක් බාර නොගෙන  මාර්ගයෙ අනෙක් රියදුරන්ට වරද පටවනව. අනුන්ගේ චර්‍යාවන් මත පදනම් වෙලා ඔවුන් විනිශ්චය කරන නමුත් ඔබේම ඒ වැනි හැසිරීමක වගකීම පිටස්තර සමාජයට පැවරීමත් Fundamental attribution error නමින් හඳුන්වනව.

- Hindsight bias

යමක් සිදුවුණායින් පසුව තමන්ට මේ දෙය මේ ආකාරයෙන් සිදුවෙන බව කලින් වැටහුණා යැයි සිතීමයි hindsight bias නමින් හඳුන්වන්නෙ. මේ විදිහට මිනිස්සු අනාගතයේ වෙන්න නියමිත දේ තමන්ට දැන්ම පැවසිය හැකි බවට ව්‍යාජ විශ්වාසයක් ඇති කරගන්නව. ක්‍රීඩා ක්ෂේත්‍රයේත් විදේශ සම්බන්ධතාවලදිත් මේ නැඹුරුතාව බහුලව දකින්න ලැබෙනව. 

- Anchoring bias

"අල්ලාසිටීමේ න්‍යාය" නමිනුත් මෙය හඳුන්වනව. යමක් පිළිබඳ ලැබෙන මුල්ම තොරතුර අතනොහැර එයම පමණක් සත්‍ය බව විශ්වාස කරගෙන සිටීමයි මේ නමින් හඳුන්වන්නෙ. 

- Optimism bias

තමන් කරන යම් ක්‍රියාවකින් යහපත් ප්‍රතිඵලයක් ඇතිවෙන බවට තියන අධිවිශ්වාසය Optimism bias නමින් හඳුන්වනව.

උදාහරණ: ජීවිතේ මුල් වතාවට කඳු තරණය කරන්නෙක් තමන් මෙයින් ඇද වැටී අනතුරක් නොවෙන බව කල්පනා කිරීම. දුම්පානය කරන්නෙක් තමන්ට කිසිදාක පෙනහළු පිළිකා නොවැළඳෙන බව කල්පනා කිරීම. 

- Pessimism bias

තමන් කරන යම් ක්‍රියාවකින් අයහපත් ප්‍රතිඵලයක් ඇතිවෙන බවට තියන අධිවිශ්වාසය Pessimism bias නමින් හඳුන්වනව.

උදාහරණ : වැදගත් විභාගයකට සූදානම් වෙන කෙනෙක්, තමන් මෙයින් අසමත් වෙන බව කල්පනා කිරීම.

- The halo effect 

එක වෙළඳ නාමයක් යටතේ එන මයික්‍රොවේව් උදුනක් මිලදී ගත් කෙනෙක්, ඒ උදුන තමන් බලාපොරොත්තු වුණ ආකාරයට නැත්නම් ඊට වඩා හොඳින් ක්‍රියාත්මක වෙනව නම් ඒ වෙළඳ නාමය යටතේ එන අනෙක් භාණ්ඩ මිලදී ගන්න පෙළඹුමක් ඇති කරගන්නව. මේ ආකාරයට පුද්ගලයෙකුගෙ නැත්නම් වෙනත් ඕනෑම දෙයක එක ගුණාංගයක් ගැන පැහැදීමක් ඇති කරගෙන ඒ මත පදනම් වෙලා සමස්ත පුද්ගලයාම හෝ අදාල දෙය අගය කිරීම the halo effect නමින් හඳුන්වනව.

- Status quo bias

යමක් පවතින තත්ත්වයෙන් වෙනස් වුණොත් එයින් යමක් අහිමි වෙයි යන සැකයෙන් ඒ දෙය වෙනස් නොකර ඒ ආකාරයෙන්ම තබා ගැනීම Status quo bias නමින් හඳුන්වනව.

....................................................................

Cognitive bias අපි හැමකෙනෙකු තුළම, අපේ සිතුවිලි අතර අපට නොදැනි ක්‍රියාත්මක වෙන ආකාරය පැහැදිලියි. නමුත්, චින්තන නැඹුරුතාවන් අපේ විචාර ශක්තිය අඩපණ කර දැම්මත් හැම වෙලාවකදිම මෙය අහිතකර ආකාරයෙන් ක්‍රියාත්මක වෙන බවට සලකන්න බැහැ. ජීවිතේ සමහර හදිස්සි තීරණ ගතයුතු මොහොතක ඊට උදව්  වෙන්නෙ මේ චින්තන නැඹුරුතාවන් තමයි.

උදාහරණ විදිහට රාත්‍රියෙ අඳුරු මාවතක ඇවිදගෙන එන මොහොතේ ඔයා පිටිපස්සෙන් යම් සෙවණැල්ලක් පැමිණෙන බව ඔයා දකිනව. අනතුරක් ගැන සැක ඇති කරගන්න ඔයා ඉක්මනින්ම එතැනින් ඉවත්වෙන්න පෙළඹෙනව. ඇත්තටම එතැන අනතුරක් නොතිබුණා වෙන්න පුලුවන් ඒත් මෙතනදි කරුණු කාරණා ගැඹුරෙන් නොවිමසා ඉක්මණ් තීරණයකට පැමිණීම ආරක්ෂාකාරී උපායක් විදිහට මනසින් ක්‍රියාත්මක වෙනව. 

....................................................................

Cognitive bias මගහරවාගත හැකි ක්‍රම.

- තමන් කැමති සහ අකමැති දේ ගැන තමා තුළම පවතින නැඹුරුතා ගැන අවධානයෙන් සිටීමෙන් සැහෙන දුරට වැරදි තීරණවලට පැමිණීමේ හැකියාව අවම කරගත හැකියි.

- යමක් ගැන තීන්දුවක් ගන්න කලින් ඊට සම්බන්ධ සියලු සාධක වලට අවධානය යොමුකිරීමෙන් අවසාන තීරණයට පූර්ව විනිශ්චයන්ගෙන් වෙන්න පුලුවන් බලපෑම අඩු කරගන්න හැකියාව තියනව.

- තමන්ගේ මනස වැඩි සංවේදීතාවක් දක්වන කාරණා ගැන වැඩි දුර හොයා බලල කරුණු වටහාගෙන ඒ දේවල් වල සැබෑ ස්වරූපය ගැන හරි අවබෝධයක් ලබා  ගැනීමෙන් පූර්ව නිශ්චිත නැඹුරුතා මඟහරවාගෙන විචාර බුද්ධිය වැඩි දියුණු කරගත හැකියි.

කිසි කෙනෙකුට මුළුමණින්ම චින්තනමය නැඹුරුතාවන් ගෙන් අත්මිදෙන්න හැකියාවක් ඇතිබවට හිතන්න බැහැ. ඒ මනස නිතරම ඉක්මනින් සහ කාර්‍යක්ෂමව ක්‍රියාත්මකවෙන ආකාරයකට හැඩගැහී තිබෙන නිසා. එදිනෙදා ජීවිතේ අපි ගන්නා බොහෝ තීරණ, මනසේ මේ ඉක්මන් ක්‍රියාකාරී ක්‍රමවේදය මතයි රඳාපවතින්නෙ. නමුත් අපිට පුලුවන් නම් අප තුළම පවතින මේ යම් කරුණුවලට පක්ෂපාතී වෙන, වහා යොමු වෙන ස්වභාවය හඳුනාගන්න. ඉන් අදහස් වෙන්නෙ වඩාත් තාර්කික සහ නිවැරදි තීන්දු තීරණ වලට එන්න අපතුළ තිබෙන හැකියාව ඉහළදමාගත හැකි බවයි. අප කුඩාකාලයෙ පටන් දෙමව්පියන්, අවට සමාජය, අධ්‍යාපන ක්‍රමය, සංස්කෘතිය වගේ නොයෙක් බාහිර සාධක වලින් සිදුවෙන බලපෑම් මත අපි යමක් ගැන දරන අදහස කොයි ආකාරයෙ එකක්ද කියන දෙය තීරණය වෙනව. කවදාවත් හිතුවද අපි ඇත්ත බවට විවාදයකින් තොරව පිළිගන්නා කරුණු ඇත්තවශයෙන්ම එහෙම එහෙම වෙන්න පුලුවන් බවට? රූපවාහිනිය, සමාජ මාධ්‍ය, අන්තර්ජාලය වැනි මාධ්‍ය හරහා මනසට දරා ගන්න බැරි තරම් තොරතුරු ගොඩක් අපි ලබනව. නමුත් ඒවායින් බැහැර කලයුතු දේ මොනවද පිලිගතහැකි දේ මොනවද කියන දෙය අපි තාර්කිකව කල්පනා කර තිබෙනව ද? ගතානුගතිකව අපි පිළිගන්නා අදහස් නිසා නොයෙක් දේශපාලනික කණ්ඩායම්වලට තමන්ගේ බලපැවැත්ම වෙනුවෙන් අපිව පාවිච්චි කරන්න නොදැනීම අපි ඉඩ දී තිබෙනව ද? අපේ කැමති අකැමැති භාවයෙන් එහා ගිහින් කරුණු ඇති සැටියෙන් දකින්න හැකි විචාර බුද්ධිය වැඩිදියුණු කරගැනීම ජීවිතයට ඉතාම අවශ්‍ය ගුණාංගයක් බවයි අවසානෙ කියන්න තියෙන්නෙ.